‘Vertrouwen en veiligheid zijn vruchten van goede relaties’

Iedereen gebruikt de term, maar wat is ‘persoonlijk leiderschap’ nu eigenlijk?

Persoonlijk leiderschap kun je zien als het vormgeven van je eigen levensproject. Dat begint bij de invloed die je hebt op jezelf, op je eigen leven. Iedere nieuwe ochtend is ook de start van een innerlijke dialoog, waarin we de opgaven van die dag overdenken. Het is goed om daarbij stil te staan, en eventueel iets aan te passen. Sommige mensen hopen aan het begin van een drukke dag bijvoorbeeld alleen maar dat het snel vijf uur is. Maar je kunt ook tegen jezelf zeggen: het wordt een pittige dag, maar naar die en die momenten kijk ik uit. Vervolgens heb je ook invloed op de mensen in je directe omgeving, en als je het net nog wijder gooit moet je jezelf ook verhouden tot je werk en de samenleving, en ten slotte tot de wereld als geheel. De vraag is telkens weer: welke impact heb ik? Wat voeg ik toe? Welke invloed kan ik uitoefenen op mezelf, op anderen, en op de wereld om me heen? Dat los je niet op in de drukte van alledag. Dat kan alleen door ‘er uit te stappen’, te reflecteren en na te denken over wat er in je omgaat.

Waarom is dit een actueel thema?

Allereerst worden we tegenwoordig de hele dag door gebombardeerd met informatie, nieuws en berichten van buiten. Er is gewoon heel weinig tijd om het goede gesprek te voeren, met onszelf en met anderen. Vergaderingen zitten vaak stampvol met agendapunten, maar er is geen ruimte voor vragen als: hoe loopt dit nu? Is er voldoende aandacht, is er die interactie waardoor de kwaliteit van onze ideeën en onze besluitvorming verbetert? Ik kom bij heel veel teams die worden geleefd door de waan van de dag, waardoor er een soort vervreemding optreedt bij de medewerkers. Persoonlijk leiderschap betekent in dit geval dat je tijd neemt om stil te staan bij wat er met je gebeurt. Waarom begin ik altijd zo chagrijnig aan de dag? Waarom steek ik zo veel energie in een project en komt er zo weinig uit? Waar zit mijn allergie bij de ander? Kortom: welke regieaanwijzingen krijg ik van het leven, en wat doe ik daarmee?

In hoeverre is dit relevant voor bijvoorbeeld ondernemers en leidinggevenden?

Het is niet alleen relevant voor je eigen leerontwikkeling, je hebt ook meer impact als leider. Je ziet nu bijvoorbeeld veel organisaties die ‘het vertrouwen’ of ‘de veiligheid’ willen herstellen, alsof dat autonome zaken zijn. Mijn stelling is: vertrouwen en veiligheid zijn vruchten van goede relaties. Persoonlijk leiderschap gaat over verbinding - met jezelf en met anderen. Hoe verhoud ik me als leidinggevende tot mijn omgeving? Maak ik die authentieke verbinding met mijn mensen? Of doe ik alleen wat nodig is om de volgende vergadering door te komen?

Toch werken veel leidinggevenden zo…

Ja, ze lezen de rapporten soms maar half, en tegelijkertijd zien ze de mensen daarachter niet meer, omdat ze helemaal in hun systeembubbel zitten. Ze leven in een wereld van cijfers, lijsten en overzichten, die vaak helemaal niet aansluit bij de werkvloer. Maar in essentie hebben we allemaal behoefte aan verbinding, en willen we allemaal mooie producten of diensten leveren. Of je nu timmerman bent of CEO, we willen allemaal zin en betekenis geven aan ons leven.

Kun je als organisatie die reflectie organiseren?

Je kunt bijvoorbeeld storytelling- of dialoogsessie houden, en bij veel organisaties zie je ook vormen van intervisie, moreel beraad of casusbespreking. Wat is hier gebeurd? Wat leren we ervan? Maar als jij als leidinggevende vindt dat je mensen te veel in de waan van de dag zitten en te weinig reflecteren, moet je zelf misschien ook stoppen met structureel overwerken, want jouw overwerk is óók het overwerk van de ander. Als je medewerkers zien dat jij om tien uur ’s avonds nog mails stuurt, wordt dat voor hen ook de norm.

U bent naast auteur, adviseur en hoogleraar ook een veelgevraagd spreker. Wat wilt u overbrengen?

Na afloop van een lezing krijg ik wel eens als commentaar: eigenlijk wist ik het wel, maar bedankt dat je het naar boven hebt gehaald. Ik beschouw dat als een groot compliment, want als er bewustwording ontstaat, beklijft het ook. Dat heeft misschien voor een deel te maken met mijn persoonlijke uitstraling. Maar het gaat er bij een optreden toch vooral om dat je aansluiting vindt bij een groep. Daarvoor heb je een balans nodig tussen inhoud en beeld, maar ook bijvoorbeeld tussen een lach en een traan. Het mag confronterend zijn, of pijnlijk of verwarrend. En tegelijkertijd moet je als spreker ook weer niet te veel druk zetten, want met een overdaad aan emotie wordt het kitsch. Het is, kortom, een hele mix van kwaliteiten die je inbrengt. Maar het belangrijkste element is de bezieling, het creëren van een gemeenschappelijk bewustzijn. Dat is altijd weer een uitdaging. Als je op het podium stapt, is er nog een soort glazen wand tussen jou en het publiek: je ziet ze wel maar je voelt ze niet. Daar moet je doorheen.

Hoe doet u dat?

Dat kan per groep verschillen. Een persoonlijk verhaal kan een soort ruimte en luchtigheid geven in de zaal. Maar bijvoorbeeld bij een wetenschappelijk geïnteresseerd publiek werkt het beter als ik eerst iets vertel over mijn laatste onderzoek of publicatie over het onderwerp van de dag. Dan gaan ze er eens goed voor zitten. Ik kom ook graag ruim op tijd, om de sfeer in de zaal te proeven. Waar zijn we in het programma, hoe zitten de mensen erbij, wat is het de sfeer in de groep? Hoe zorg ik voor een prettig energieniveau, zodat dat we die reis samen kunnen aangaan?

In uw boeken deelt u ook vaak persoonlijke verhalen. In Stilstaan bij persoonlijk leiderschap schrijft u bijvoorbeeld veel over uw ontmoetingen met mensen in de marge van de samenleving. Ex-tbs’ers, daklozen… Wat kunnen we van hen leren?

Inzicht ontstaat vaak niet door te herhalen wat je al weet uit je eigen wereld, maar door ook die andere wereld op te zoeken. Wat gebeurt daar? Het vreemde boezemt ons vaak angst in omdat het ontregelt, maar het kan ons ook verrijken met nieuwe perspectieven. Bovendien zijn de verschillen niet zo groot als je denkt. Er zijn ook mensen die formeel geen tbs hebben gehad, maar wel in tbs zitten, als je begrijpt wat ik bedoel. Of mensen die niet letterlijk op straat leven, maar zich nergens thuis voelen. Ik zie ze ook bij bedrijven en instellingen rondlopen, misschien omdat ik daar een speciale antenne voor heb. Ik wil die mensen helpen, zodat ze weer een beetje rechtop kunnen lopen en vooruit kunnen kijken naar een ander of nieuw perspectief – daarom maak ik het graag persoonlijk. Ik zeg altijd: als het niet aan gaat, gaat het uit. Je kunt niet goed samenwerken in verwijdering, spanning of conflict. Dat moet je aangaan en proberen op te lossen.