Iedereen wil graag kunnen kijken in de toekomst. We zouden rijk zijn doordat we de lotto winnen door de juiste cijfers te voorspellen. Maar kan dat wel? Peter van der Wel, zelf futuroloog, constateert al in het begin van zijn boek ‘Toekomst Onderzoek, een kleine cursus’ dat dat niet kan. Er zijn vele onzekere factoren, denk alleen al aan het vlindereffect, waarbij een vleugelslag van een vlinder kan leiden tot een orkaan.
Beperkingen
Maar wat wil Van der Wel ons dan bijbrengen in zijn cursus? In elk geval welke beperkingen wij hebben bij het kijken naar de toekomst en hoe we de onzekerheden kunnen verminderen, door het uitwerken van scenario’s. In zijn boek is hij consequent: Het is bedoeld als cursus. Het is dan ook opgedeeld in 15 blokken met daarin lessen. Totaal 95 stuks. Elk blok heeft aan het eind een samenvatting met daarin de belangrijkste onderwerpen en de besproken lessen.
Denkfouten
Van der Wel start met de belangrijkste les: inzicht geven in onze denkfouten bij het kijken naar de toekomst. De grootste denkfout is wel de hier-en-nu-bijziendheid. We vergroten de zaken in het heden en projecteren die op de toekomst. Als er net een vliegramp heeft plaatsgevonden in onze nabijheid, achten we de kans daarop in de toekomst veel groter. Veel groter dan realistisch is in elk geval... daarnaast heb je het achteruitkijkspiegeleffect: ons beeld van de toekomst is gebaseerd op ervaringen uit het verleden. En zoals een bekende tegelspreuk al luidt: resultaten uit het verleden bieden geen garantie voor de toekomst.
Deze denkfouten zijn veelal verklaarbaar. We laten ons te veel leiden door emoties en vooroordelen, hebben te veel informatie en tot slot een gebrekkig en selectief geheugen. Ai, daarmee wordt het wel lastig om gestructureerd de toekomst te voorspellen.
Systeemdenken
Wat belangrijk is bij het nadenken over de toekomst: systeemdenken. Alles hangt met elkaar samen, het zijn systemen. Door niet meer lineair te denken, maar meer vanuit de systeemkant, is het mogelijk om de effecten van bepaalde beslissingen of acties beter in kaart te brengen.
Erg ontnuchterend vond ik de analyse over de snelheid van veranderingen. We denken nu allemaal dat alles sneller verandert dan vroeger. Maar de auteur geeft voorbeelden zoals de ontwikkeling van de telegraaf en de doorbraak van de TV, maar ook de verspreiding van de boekdrukpers in de 15de eeuw... Die hadden vrijwel dezelfde snelheid als ontwikkelingen heden ten dage.
Over- en onderschatten
Les 41 is mijns inziens ook erg interessant en relevant: ‘We hebben voortdurend de neiging de veranderingen op korte termijn (< 1 jaar) te overschatten en de veranderingen op langere termijn (>10 jaar) te onderschatten’. Immers, wie denkt dat we over 20 jaar nog in auto’s rijden? Ik wel, tot ik hier over nadacht…
Kondratieff
Wie kent niet de 7-jaarscylus, met 7 goede en 7 slechte jaren? Er blijkt echter nog een andere cyclus te zijn, de Kondratieff-cyclus. Deze heeft een 50-60 jaars cyclus met (ingrijpende) gevolgen voor vrijwel alle sectoren in de samenleving. Volgens de berekeningen starten we binnenkort aan een nieuwe cyclus. Wellicht is ChatGPT daar de katalysator van?
Scenario's
Om de toekomst in kaart te brengen en onzekerheden te verminderen adviseert Van der Wel ons om te gaan denken in scenario’s, waarbij exploratieve scenario’s bedoeld zijn om onverwachte toekomsten te verkennen. Hij werkt hiervoor een stappenplan uit, met 3 stappen:
1. Verzamelen van relevante informatie
2. Interpreteren en analyseren van de informatie
3. Conclusies.
In stap 2 maak je een zogenaamde toekomstkegel, vanuit de huidige situatie ga je breed denken naar de toekomst. Daarna ga je meerdere toekomsten in kaart brengen: de droomtoekomst, de doemtoekomst, de waarschijnlijke toekomst en de wildcard (onwaarschijnlijke) toekomst. Dat is tevens de toekomst die het meest vaak uitkomt, aldus de auteur.
Handvatten
Het boek eindigt met een samenvatting van alle blokken en vragen en opdrachten. Door met de vragen en opdrachten aan de slag te gaan kun je zelf een toekomstkegel op een bepaald onderwerp maken. Dat onderwerp moet je overigens wel scherp afbakenen, je gaat al snel te breed.
De cursus biedt handvatten om de onzekerheden van de toekomst te verminderen. En zoals de auteur al aangeeft: het kost veel oefening om dit goed in de vingers te krijgen. Je verzandt al snel in de denkfouten. Met Toekomst Onderzoek aan de slag gaan is zeker zinvol, het boek geeft een mooie beginnerscursus daarin!
Over Jan Hoogstra
Jan Hoogstra heeft meer dan 25 jaar ervaring als IT-adviseur en IT-auditor bij grote accountants- en adviesbureaus. Tijdens zijn loopbaan heeft hij veel opdrachten gedaan op het gebied van informatiebeveiliging en optimalisering van de inzet van IT. Jan is directeur bij CognoSense, dat gespecialiseerd is in de menselijke kant van IT.
